คดีการหายตัวของสยาม ธีรวุฒิ:
บันทึกความจริง โครงสร้างอำนาจ และสิทธิของครอบครัว
เอกสารฉบับนี้จัดทำขึ้นเพื่อรวบรวมข้อเท็จจริง ข้อสังเกตเชิงพฤติการณ์ หลักสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ และบริบททางการเมืองในคดีการหายตัวไปของ สยาม ธีรวุฒิ ผู้ลี้ภัยทางการเมืองชาวไทยที่เชื่อว่าถูกบังคับให้สูญหาย หลังถูกจับกุมในเวียดนามเมื่อปี 2562
คดีของสยามไม่ใช่เพียง “เรื่องของคนคนหนึ่ง” แต่เป็น คดีเชิงโครงสร้าง ที่สะท้อนปัญหาใหญ่สามระดับพร้อมกัน ได้แก่ (1) การใช้กฎหมายการเมืองหลังรัฐประหาร 2557 (2) การร่วมมือกันของรัฐไทยและรัฐเพื่อนบ้านในปฏิบัติการนอกกฎหมายต่อผู้ลี้ภัย และ (3) การที่ระบบยุติธรรมไทยไม่สามารถ หรือไม่ประสงค์จะรับรองความจริงว่ามีการบังคับให้ประชาชนสูญหาย ส่งผลให้ครอบครัวไม่ได้ทั้งความจริงและไม่ได้รับแม้แต่การเยียวยาขั้นพื้นฐาน
1. วัตถุประสงค์และกรอบการวิเคราะห์
- รวบรวมข้อเท็จจริงและไทม์ไลน์การหายตัวของสยาม ธีรวุฒิ อย่างเป็นระบบ
- ชี้ให้เห็น “จุดพิรุธเชิงโครงสร้าง” และรูปแบบ (pattern) การอุ้มหายผู้ลี้ภัยการเมืองไทยในภูมิภาค
- เชื่อมโยงคดีนี้กับมาตรฐานสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศด้านการบังคับให้สูญหาย
- เสนอประเด็นที่ศาลไทยในระดับสูง (รวมถึงศาลฎีกา) ควรพิจารณา หากมีคดีเกี่ยวข้องกับสิทธิการเยียวยาของครอบครัว
- ใช้คดีนี้เป็น “คันฉ่องส่องไทย” ให้สังคมเห็นโครงสร้างอำนาจที่ทำให้คนหนึ่งคนหายไปจากกฎหมายและประวัติศาสตร์อย่างเงียบงัน
ในเชิงวิธีวิทยา เอกสารนี้อาศัยข้อมูลจากรายงานขององค์กรสิทธิมนุษยชนไทยและนานาชาติ, ข่าวสืบสวนเชิงลึก, รายงานของสหประชาชาติ และเอกสารสาธารณะของศาลไทย โดยใช้การวิเคราะห์แบบผสมระหว่าง ข้อเท็จจริงเชิงประจักษ์, ข้อสังเกตเชิงพฤติการณ์, และ หลักสิทธิมนุษยชนสากล
2. ภูมิหลัง: ตัวตนของสยามและบริบทหลังรัฐประหาร 2557
2.1 ตัวตนและการเคลื่อนไหวของสยาม ธีรวุฒิ
- สยาม ธีรวุฒิ เป็นนักกิจกรรมฝ่ายประชาธิปไตยในยุคหลังรัฐประหาร 2549 และ 2557
- เกี่ยวข้องกับกลุ่มกิจกรรมทางการเมือง เช่น กลุ่มละครการเมืองและกิจกรรมเชิงศิลปะ–วัฒนธรรม
- ถูกเชื่อมโยงกับละครเวที “เจ้าสาวหมาป่า” (The Wolf Bride) ที่ถูกตีความว่าแตะสถาบันกษัตริย์จนเกิดการดำเนินคดีมาตรา 112
- หลังรัฐประหาร 2557 โดยคณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) มีการออกหมายเรียกและหมายจับผู้เกี่ยวข้องกับคดี 112 หลายราย รวมถึงสยาม
- สยามตัดสินใจลี้ภัยออกนอกประเทศ แทนการเข้าสู่กระบวนการยุติธรรมที่เขาไม่เชื่อว่าจะได้รับความเป็นธรรม
2.2 บริบทการใช้กฎหมายการเมืองและมาตรา 112 หลังรัฐประหาร
หลังรัฐประหารปี 2557 รัฐบาลทหารใช้กฎหมายความมั่นคง กฎหมายพิเศษ และมาตรา 112 เพื่อจัดการกับฝ่ายเห็นต่างจำนวนมาก รายงานขององค์กรสิทธิมนุษยชนทั้งในและต่างประเทศระบุว่า การบังคับใช้กฎหมายเหล่านี้มีลักษณะเลือกปฏิบัติและมีเป้าหมายทางการเมืองชัดเจน โดยเฉพาะต่อกลุ่มคนเสื้อแดง นักกิจกรรมเยาวชน และผู้วิจารณ์สถาบันกษัตริย์
- การรัฐประหาร 2557 โค่นรัฐบาลที่มาจากพรรคเพื่อไทย และสถาปนารัฐบาลทหารยาวนานหลายปี
- การใช้มาตรา 112 และกฎหมายความมั่นคงเล่นงานฝ่ายตรงข้ามทางการเมืองอย่างกว้างขวาง
- ผู้ลี้ภัยทางการเมืองจำนวนหนึ่งเลือกใช้ประเทศเพื่อนบ้าน (ลาว กัมพูชา เวียดนาม) เป็นที่พักพิงชั่วคราว
- ผู้ลี้ภัยเหล่านี้จำนวนไม่น้อยมีบทบาททางสื่อออนไลน์ วิทยุอินเทอร์เน็ต และการวิพากษ์สถาบันฯ อย่างตรงไปตรงมา
3. ไทม์ไลน์ฉบับขยาย: จากละครการเมืองสู่การหายตัว
| ปี / วันที่ | เหตุการณ์ | คำสำคัญ |
|---|---|---|
| ก่อน 2557 | สยามมีบทบาทในกลุ่มกิจกรรมทางการเมือง และร่วมกับศิลปิน/นักกิจกรรมในการจัดละครการเมือง เช่น “เจ้าสาวหมาป่า” ที่ภายหลังถูกดำเนินคดีตามมาตรา 112 ทำให้สยามถูกจับตามองอย่างใกล้ชิด | ละครการเมือง, มาตรา 112 |
| 2557 | คสช. ทำรัฐประหารโค่นล้มรัฐบาลจากพรรคเพื่อไทย และพยายามควบคุมพื้นที่สาธารณะทุกมิติ การออกหมายเรียก–หมายจับนักกิจกรรมและผู้ถูกกล่าวหาคดี 112 เพิ่มสูงขึ้น สยามตัดสินใจหนีออกนอกประเทศไปยังประเทศเพื่อนบ้าน | รัฐประหาร, ลี้ภัย |
| 2558–2561 |
สยามพำนักอยู่ในลาว ร่วมจัดรายการออนไลน์และเผยแพร่เนื้อหาวิพากษ์การเมืองไทย–สถาบันฯ
ร่วมกับผู้ลี้ภัยคนอื่น เช่น ชูชีพ ชีวสุทธิ์ (ลุงสนามหลวง) และกฤษณะ ทัพไทย
ในช่วงเดียวกันมีการพบศพผู้ลี้ภัยไทย 2 ศพลอยแม่น้ำโขงที่เชื่อมโยงกับกรณีสุรชัย แซ่ด่าน
และมีผู้ลี้ภัยคนอื่นหายตัวไปอย่างน่ากังวล
เหตุการณ์นี้ทำให้ผู้ลี้ภัยไทยจำนวนมากรู้สึกว่า “ลาวไม่ปลอดภัยอีกต่อไป”
|
ผู้ลี้ภัยลาว, คลื่นอุ้มหาย |
| ต้น 2562 | ท่ามกลางข่าวลือและหลักฐานว่ามีการตามล่าผู้ลี้ภัยไทยในลาว สยาม ชูชีพ ชีวสุทธิ์ และกฤษณะ ทัพไทย ตัดสินใจเดินทางออกจากลาวเข้าพื้นที่เวียดนาม โดยใช้เอกสารเดินทางปลอม หวังหลีกเลี่ยงการถูกอุ้มหาย | หนีต่อไปเวียดนาม |
| ต้น 2562 | ทางการเวียดนามจับกุมทั้งสามในข้อหาเข้าเมืองผิดกฎหมายและใช้หนังสือเดินทางปลอม ข้อมูลจาก HRW, Amnesty และสื่อสากลหลายแห่งระบุว่า ทั้งสามถูกควบคุมตัวอยู่ในเวียดนามในช่วงต้นปี 2562 ก่อนจะมีรายงานว่าถูกส่งตัวกลับไทยในภายหลัง | ถูกจับในเวียดนาม |
| ต้น–กลาง พ.ค. 2562 |
รายงานของ HRW และองค์กรสิทธิอื่นระบุว่าแหล่งข่าวเชื่อถือได้ยืนยันว่า
เวียดนามได้ส่งตัวสยามและเพื่อนกลับไทยอย่างลับ ๆ
ขณะที่ทางการไทยตอบเพียงว่า “ไม่มีบันทึกการรับตัวหรือควบคุมตัวในระบบ”
คำตอบแบบ “ไม่มีในระบบ” กลายเป็นรูปแบบซ้ำ ๆ ของคำปฏิเสธความรับผิดชอบ
|
ส่งตัวกลับไทย (ตามรายงาน) |
| หลัง พ.ค. 2562 | หลังจากช่วงเวลาดังกล่าว ครอบครัว เพื่อน และเครือข่ายนักกิจกรรมไม่สามารถติดต่อสยามได้อีกเลย ทั้งทางโทรศัพท์ โซเชียลมีเดีย และช่องทางส่วนตัวอื่น ๆ การหายไปนี้เกิดขึ้นทันทีหลังข่าวการถูกส่งตัวกลับไทย | ขาดการติดต่อโดยสิ้นเชิง |
| 2562–2566 | ครอบครัวโดยเฉพาะคุณกัญญา ธีรวุฒิ แม่ของสยาม ยื่นคำร้องต่อหน่วยงานไทยหลายแห่ง ได้แก่ ตำรวจ, กระทรวงการต่างประเทศ, หน่วยงานด้านสิทธิมนุษยชน และสถานทูตเวียดนามในไทย เพื่อขอให้ตรวจสอบชะตากรรมของลูกชาย แต่ได้รับคำตอบว่า “ไม่มีข้อมูล” หรือ “อยู่นอกเขตอำนาจ” | ร้องเรียนในประเทศ |
| เยือนบ้านแม่ |
รายงานข่าวและคำให้การของครอบครัวระบุว่า มีเจ้าหน้าที่รัฐไทยอย่างน้อย 2 คน
เคยมาที่บ้านของคุณกัญญา ถามว่าสยามกลับมาบ้านแล้วหรือยัง
และขอเข้าตรวจค้นบ้านโดยไม่มีหมายค้น แม่ปฏิเสธการตรวจค้น
เหตุการณ์นี้เป็นหลักฐานเชิงพฤติการณ์สำคัญว่ามีเจ้าหน้าที่รัฐ “รู้และติดตาม” สยาม
ขณะที่รัฐในทางการปฏิเสธว่าไม่มีข้อมูลเกี่ยวกับการคุมตัว
|
เจ้าหน้าที่มาตรวจบ้าน |
| 2564–2565 | ครอบครัวเริ่มใช้กลไกตามกฎหมายไทย โดยยื่นคำขอรับค่าตอบแทนผู้เสียหายตาม พ.ร.บ.ค่าตอบแทนผู้เสียหายและค่าทดแทนและค่าใช้จ่ายแก่จำเลยในคดีอาญา พ.ศ. 2544 เพื่อให้รัฐรับรองว่าการหายตัวไปของสยามเป็น “ความเสียหาย” ที่ควรได้รับเยียวยา คณะกรรมการมีมติ “ไม่รับรอง” โดยเห็นว่าไม่มีหลักฐานว่าสยามเสียชีวิตหรือได้รับอันตรายจากการกระทำอาญา | ยื่นขอค่าตอบแทน |
| 2567 (คดีคนสาบสูญ) |
คุณกัญญายื่นคำร้องต่อศาลจังหวัดสมุทรปราการ ขอให้ศาลประกาศให้สยามเป็น “บุคคลสาบสูญ” ตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ เนื่องจากหายตัวไปเกิน 5 ปี ศาลมีคำสั่งไม่รับรอง โดยให้เหตุผลว่าหลักฐานยังไม่เพียงพอตามเกณฑ์ในกฎหมายแพ่ง | ศาลไม่รับรองคนสาบสูญ |
| 2567–2568 (ศูนย์ฯ อุ้มหาย) |
ครอบครัวยื่นเรื่องต่อศูนย์ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย ภายใต้ พ.ร.บ. 2565 แต่ในเวลาต่อมาศูนย์ฯ มีคำสั่งยุติการสอบสวนกรณีสยาม โดยเห็นว่าพยานหลักฐานยังไม่เพียงพอจะพิสูจน์ว่าเป็นคดีบังคับให้สูญหาย | ยุติสอบสวน |
| 5 พ.ย. 2567 อ่านคำพิพากษา 17 ก.พ. 2568 |
ศาลอุทธรณ์มีคำพิพากษายืนตามคณะกรรมการค่าตอบแทนฯ และศาลชั้นต้น ว่า “ไม่ปรากฏหลักฐานว่าผู้ตายถึงแก่ความตายหรือได้รับความเสียหายจากการกระทำความผิดอาญาของผู้อื่น” จึงไม่ใช่ผู้เสียหายตาม พ.ร.บ.ค่าตอบแทนฯ ครอบครัวจึงไม่มีสิทธิได้รับการเยียวยา | ศาลอุทธรณ์ยกอุทธรณ์ |
จากไทม์ไลน์นี้จะเห็นว่า สยามถูก “กลืนหาย” จากระบบกฎหมายไทยในทุกระดับ ทั้งในด้านสถานภาพบุคคล (คนสาบสูญ) และฐานะผู้เสียหายในคดีอาญา ขณะที่หลักฐานเชิงพฤติการณ์และข้อมูลจากองค์กรสิทธิกลับชี้ไปในทิศทางว่าเขาถูกบังคับให้สูญหาย
4. รูปแบบการอุ้มหายผู้ลี้ภัยไทยในภูมิภาค และการจัดวางสยามในภาพใหญ่
4.1 รายชื่อและรูปแบบผู้ลี้ภัยไทยที่ถูกอุ้มหาย / พบศพ
ภายหลังรัฐประหาร 2557 มีผู้ลี้ภัยทางการเมืองไทยหลายคนที่ถูกอุ้มหายหรือพบเป็นศพลอยแม่น้ำในประเทศเพื่อนบ้าน ซึ่งส่วนใหญ่มีลักษณะร่วมกันคือ วิจารณ์สถาบันกษัตริย์หรือรัฐบาลทหารอย่างเปิดเผย และ พักพิงในประเทศลาวหรือกัมพูชา ก่อนหายตัวไป
- สุรชัย แซ่ด่าน และเพื่อนร่วมขบวนการสองราย – สองศพถูกพบลอยแม่น้ำโขงในสภาพถูกฆ่าอย่างทารุณ ส่วนสุรชัยหายตัวไปโดยไม่พบศพ
- ดีเจซุนโฮ – หายตัวไปในลาว
- โกตี๋ (วุฒิพงศ์ กชธรรมคุณ) – หายสาบสูญในลาว
- วันเฉลิม สัตย์ศักดิ์สิทธิ์ – ถูกอุ้มหายกลางวันแสก ๆ ที่พนมเปญ ประเทศกัมพูชา เมื่อปี 2563
- ผู้ลี้ภัยรายอื่น ๆ ที่ถูกรายงานโดย FIDH, OMCT, TLHR และ iLaw ว่า “หายตัวไป” โดยมีข้อมูลเชื่อมโยงกับเจ้าหน้าที่รัฐไทยและเครือข่ายความมั่นคงในภูมิภาค
กรณีของสยามจึงไม่ได้เกิดขึ้นอย่างโดดเดี่ยว แต่เป็นส่วนหนึ่งของคลื่นการอุ้มหายผู้ลี้ภัยการเมืองไทย ที่มีรูปแบบร่วมคือ การเคลื่อนไหววิพากษ์สถาบันฯ การลี้ภัยในประเทศเพื่อนบ้าน และการหายตัวไป ท่ามกลางความเงียบของรัฐไทยและรัฐที่ให้ที่พักพิง
4.2 ตำแหน่งของสยามใน pattern นี้
- เป็นผู้ลี้ภัยคดี 112 หลังรัฐประหาร 2557
- เคลื่อนไหวทางสื่ออย่างต่อเนื่อง วิจารณ์การเมืองและสถาบันฯ
- อาศัยอยู่ในลาว แล้วต้องหนีต่อไปเวียดนามภายใต้แรงกดดัน
- ถูกจับกุมโดยรัฐ (เวียดนาม) จากข้อมูลขององค์กรสิทธิมนุษยชน
- มีรายงานว่า “ถูกส่งตัวกลับไทย” โดยที่รัฐทั้งสองประเทศไม่ชี้แจงอย่างเปิดเผย
- ขาดการติดต่ออย่างสิ้นเชิงนับแต่นั้น
- รัฐไทยปฏิเสธว่ามีการควบคุมตัว แต่ก็ไม่มีการสืบสวนอย่างจริงจังเพื่อพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของตนเอง
5. หลักฐานเชิงพฤติการณ์ที่สำคัญในคดีสยาม
เนื่องจากคดีการบังคับให้สูญหายมักถูกออกแบบให้ “ไม่มีหลักฐานโดยตรง” (ไม่มีบันทึกการจับกุม ไม่มีศพ ไม่มีคำสั่งเป็นลายลักษณ์อักษร) การประเมินคดีจึงต้องอาศัยหลักฐานเชิงพฤติการณ์ (circumstantial evidence) ที่เชื่อมโยงกันอย่างมีเหตุมีผล
5.1 พฤติการณ์ก่อนและระหว่างการหายตัว
- สยามอยู่ในกลุ่มเป้าหมายของรัฐไทยอย่างชัดเจนจากคดี 112 และการเคลื่อนไหวทางการเมือง
- หลังคลื่นอุ้มหายผู้ลี้ภัยในลาว เขาต้องหนีไปเวียดนามภายใต้ความหวาดกลัว
- ถูกจับในเวียดนามจากคดีเข้าเมืองผิดกฎหมายและใช้เอกสารปลอม – รัฐเข้าไปควบคุมตัวอย่างเป็นทางการ
- หลังค่อนไปทางต้นปี 2562 มีรายงานจากองค์กรสิทธิหลายแห่งว่าเขาถูกส่งตัวกลับไทย
5.2 พฤติการณ์หลังการส่งตัว (ตามรายงาน)
- สยามขาดการติดต่อทุกรูปแบบทันทีหลังจากช่วงเวลาที่ถูกกล่าวหาว่าส่งตัวกลับไทย
- ครอบครัวค้นหาทุกช่องทาง ทั้งในประเทศและผ่านองค์กรระหว่างประเทศ แต่ไม่พบร่องรอยการมีชีวิตอยู่
- รัฐไทยตอบในแนวทางเดียวกันทุกครั้งว่า “ไม่มีข้อมูลในระบบ” โดยไม่อธิบายความพยายามตรวจสอบอย่างโปร่งใส
5.3 เหตุการณ์เจ้าหน้าที่มาตรวจบ้านแม่ของสยาม
หนึ่งในหลักฐานเชิงพฤติการณ์ที่สำคัญ คือเหตุการณ์ที่มีเจ้าหน้าที่รัฐไทย (อย่างน้อย 2 นาย) ไปยังบ้านของคุณกัญญา ธีรวุฒิ ถามว่าสยามกลับบ้านแล้วหรือไม่ และขอเข้าตรวจค้นบ้านโดยไม่มีหมายค้น แม้แม่จะปฏิเสธการตรวจค้น แต่เหตุการณ์นี้แสดงให้เห็นว่า มีเจ้าหน้าที่รัฐบางส่วนเชื่อว่าสยามอาจถูกนำตัวกลับมายังไทย หรืออย่างน้อยก็ให้ความสนใจเป็นพิเศษ
ในขณะเดียวกัน หน่วยงานกลางของรัฐไทยกลับยืนยันว่า “ไม่มีข้อมูล” ว่าสยามถูกควบคุมตัวในระบบของรัฐไทย ความขัดแย้งระหว่าง “การปรากฏตัวของเจ้าหน้าที่ที่บ้านแม่” กับ “คำปฏิเสธระดับทางการ” เป็นข้อบ่งชี้ว่าอาจมีการปฏิบัติการนอกระบบราชการปกติ
5.4 ความเงียบของเวียดนามและการตอบแบบเทคนิคของไทย
- เวียดนามไม่เคยออกแถลงอย่างเป็นทางการยืนยันหรือปฏิเสธการส่งตัวสยามกลับไทย
- ไทยใช้ถ้อยคำเชิงเทคนิคว่า “ไม่พบข้อมูลในฐานข้อมูลการควบคุมตัว” ซึ่งไม่ตอบคำถามว่ามีการรับตัวอย่างไม่เป็นทางการหรือไม่
- ทั้งสองรัฐไม่เคยเปิดเผยเอกสารหรือรายงานผลการสืบสวนต่อสาธารณะ
6. กรอบกฎหมายและมาตรฐานสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ
6.1 นิยาม “การบังคับให้สูญหาย” ตามกฎหมายสากล
ตามนิยามที่ใช้โดยสหประชาชาติและอนุสัญญาว่าด้วยการคุ้มครองบุคคลทุกคนจากการถูกบังคับให้สูญหาย (International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance – CED) การบังคับให้สูญหายมีองค์ประกอบหลักอย่างน้อยสามประการ:
- บุคคลถูกจับกุม กักขัง หรือถูกลักพาตัวโดยเจ้าหน้าที่รัฐ หรือบุคคลหรือกลุ่มบุคคลที่ปฏิบัติภายใต้อำนาจหรือความยินยอมของรัฐ
- รัฐปฏิเสธไม่ยอมรับการลิดรอนเสรีภาพดังกล่าว หรือปกปิดชะตากรรมและที่อยู่ของบุคคลนั้น
- บุคคลนั้นถูกทำให้ตกอยู่ “นอกการคุ้มครองของกฎหมาย” ญาติไม่สามารถเข้าถึงความจริง ความยุติธรรม และการเยียวยา
ในกรณีของสยาม มีข้อมูลจากองค์กรสิทธิมนุษยชนหลายแห่งที่ระบุว่า เขาถูกจับกุมในเวียดนามโดยเจ้าหน้าที่รัฐ ถูกส่งตัวกลับไทย จากนั้นรัฐทั้งสองประเทศปฏิเสธหรือไม่ยอมเปิดเผยข้อมูลเกี่ยวกับชะตากรรมของเขา ซึ่งเข้าลักษณะองค์ประกอบของการบังคับให้สูญหายอย่างชัดเจนในมุมมองสากล
6.2 Minnesota Protocol และมาตรฐานการสืบสวน
Minnesota Protocol on the Investigation of Potentially Unlawful Death เป็นมาตรฐานสากลสำหรับการสืบสวนกรณีการตายอย่างน่าสงสัย หรือกรณีที่อาจเกี่ยวข้องกับการละเมิดสิทธิมนุษยชนร้ายแรงโดยรัฐ แนวคิดหลักคือ รัฐมีหน้าที่เชิงรุกในการสืบสวน เมื่อมีข้อสงสัยว่ารัฐหรือเจ้าหน้าที่รัฐอาจมีส่วนเกี่ยวข้อง
ในกรณีสยาม แม้จะไม่มีศพหรือหลักฐานการตายโดยตรง แต่เมื่อมีรายงานจากองค์กรสิทธิมนุษยชนและกลไกของสหประชาชาติว่าเขาอาจถูกบังคับให้สูญหาย รัฐไทยและเวียดนามควรต้องเปิดการสืบสวนอย่างจริงจังและโปร่งใส ไม่ใช่เพียงตอบว่า “ไม่มีข้อมูลในระบบ” แล้วถือว่าเรื่องยุติลง
6.3 พ.ร.บ. ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2565
ไทยมีกฎหมายเฉพาะเกี่ยวกับการทรมานและการบังคับให้สูญหายมีผลใช้บังคับตั้งแต่ปี 2565 ซึ่งถือเป็นก้าวสำคัญในเชิงนิติบัญญัติ แต่รายงานขององค์กรสิทธิมนุษยชน เช่น ICJ และ CrCF ชี้ให้เห็นว่า การบังคับใช้กฎหมายดังกล่าวยังมีปัญหาอย่างมาก โดยเฉพาะในส่วนของการปฏิบัติจริงของเจ้าหน้าที่ผู้มีอำนาจสอบสวน
กรณีของสยามซึ่งถูกนำเข้าสู่ศูนย์ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย ก่อนถูกมีคำสั่งยุติการสอบสวน โดยอ้างว่าไม่มีหลักฐานเพียงพอ เป็นตัวอย่างสะท้อนช่องว่างระหว่าง “ตัวบทกฎหมาย” กับ “การปฏิบัติจริง”
7. การประเมินบทบาทของหน่วยงานรัฐไทยและเวียดนาม
7.1 หน้าที่ของรัฐเมื่อมีข้อกล่าวหาเรื่องการอุ้มหาย
เมื่อมีข้อกล่าวหาว่ามีการอุ้มหายบุคคล โดยเฉพาะหากมีพยานหลักฐานหรือรายงานจากองค์กรสิทธิที่น่าเชื่อถือ รัฐมีหน้าที่:
- สืบสวนอย่างทันท่วงที เป็นอิสระ และไม่เลือกปฏิบัติ
- เผยแพร่ข้อมูลสรุปผลการสืบสวนต่อสาธารณะในระดับหนึ่ง
- คุ้มครองพยานและครอบครัวเหยื่อจากการคุกคาม
- อำนวยความสะดวกให้ครอบครัวเข้าถึงข้อมูลเท่าที่ไม่กระทบต่อการสืบสวน
7.2 รูปแบบการปฏิเสธความรับผิดชอบของไทยและเวียดนาม
- เวียดนามไม่ออกแถลงการณ์อย่างเป็นทางการปฏิเสธการส่งตัวสยามกลับไทย
- ไทยตอบเพียงว่า “ไม่พบบันทึกการควบคุมตัวในระบบ” โดยไม่เปิดเผยว่ามีการสอบสวนภายในหรือไม่
- ไม่มีการเผยแพร่รายงานการสืบสวนหรือข้อสรุปเชิงข้อเท็จจริงต่อสาธารณะ
- กระบวนการทางศาลไทยในคดีค่าตอบแทนและคดีคนสาบสูญใช้มาตรฐานพิสูจน์ที่สูงจนไม่สอดคล้องธรรมชาติของคดีอุ้มหาย
8. สิ่งที่ศาลไทย โดยเฉพาะศาลฎีกา ควรพิจารณาในคดีที่เกี่ยวข้อง
หากคดีของครอบครัวสยามเดินหน้าถึงศาลฎีกา หรือหากมีคดีอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องกับสิทธิการเยียวยาของเหยื่อการบังคับให้สูญหาย ศาลควรพิจารณาประเด็นต่อไปนี้อย่างรอบด้าน:
8.1 ระดับ “ข้อเท็จจริงเฉพาะคดี”
- ประวัติการลี้ภัยคดี 112 และการเคลื่อนไหวของสยามในลาว–เวียดนาม
- รายงานจาก HRW, Amnesty, FIDH, TLHR, CrCF, Prachatai ฯลฯ ที่ระบุว่าเขาถูกจับในเวียดนามและถูกส่งตัวกลับไทย
- การขาดการติดต่อโดยสิ้นเชิงตั้งแต่ พ.ค. 2562 เป็นต้นมา
- คำตอบของหน่วยงานรัฐไทยและเวียดนามที่ไม่สอดคล้องกับความพยายามสืบหาความจริงของครอบครัว
- เหตุการณ์เจ้าหน้าที่ไทยไปที่บ้านแม่ของสยามโดยไม่มีหมายค้น
8.2 ระดับ “บริบทและ pattern”
- รูปแบบการอุ้มหายผู้ลี้ภัยไทยหลังรัฐประหาร 2557
- รายชื่อและรายละเอียดของเหยื่อรายอื่น เช่น สุรชัย แซ่ด่าน, ดีเจซุนโฮ, วันเฉลิม สัตย์ศักดิ์สิทธิ์ ฯลฯ
- รายงานขององค์กรระหว่างประเทศที่ยืนยันว่าไทยมีปัญหาเชิงโครงสร้างเรื่องการอุ้มหายและการไม่ลงโทษผู้กระทำผิด
8.3 ระดับ “มาตรฐานสิทธิมนุษยชนสากล”
- นิยามและองค์ประกอบของการบังคับให้สูญหายตาม CED
- แนวทางของ UN Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances (WGEID)
- Minnesota Protocol ว่าด้วยการสืบสวนการตายอย่างผิดกฎหมายหรืออย่างน่าสงสัย
- พันธกรณีของรัฐต่อครอบครัวเหยื่อในเรื่องสิทธิในการรู้ความจริงและการเยียวยา
8.4 การตีความ พ.ร.บ.ค่าตอบแทนผู้เสียหายฯ และกฎหมายแพ่ง
กรณีของสยามสะท้อนว่าการตีความคำว่า “ผู้เสียหายจากคดีอาญา” และ “คนสาบสูญ” อย่างเคร่งครัดเชิงรูปแบบ โดยไม่เผื่อพื้นที่ให้กับธรรมชาติพิเศษของคดีอุ้มหาย ส่งผลให้เหยื่อและครอบครัวตกอยู่ในสูญญากาศทางกฎหมายอย่างถาวร
หากศาลฎีกากล้าตีความให้สอดคล้องกับมาตรฐานสิทธิมนุษยชนสากล คดีของสยามอาจกลายเป็นหมุดหมายสำคัญที่ทำให้รัฐไทยยอมรับอย่างเป็นทางการว่า มีการบังคับให้ประชาชนสูญหาย และครอบครัวมีสิทธิได้รับการเยียวยา แม้ยังหา “ตัวผู้กระทำผิด” ไม่พบในวันนี้ก็ตาม
9. บทสรุปเชิง “คันฉ่องส่องไทย”: คดีสยามคือคดีของทั้งประเทศ
คดีของสยาม ธีรวุฒิ ทำให้เราเห็นโครงสร้างอำนาจที่สามารถทำให้คนหนึ่งคนหายไปจากโลก โดยที่กฎหมายและกระบวนการยุติธรรม “ทำเหมือนไม่เคยมีตัวตนของเขาอยู่ในระบบ”
-
รัฐที่ทำให้คนหายไปได้ และกฎหมายที่กลบเกลื่อนความจริง
เมื่อรัฐใช้ทั้งกำลังและความเงียบร่วมกัน คนหนึ่งคนสามารถถูกกลืนหายไปจากบันทึกทางราชการและความทรงจำสาธารณะ คดีสยามจึงเตือนว่า หากเราไม่ยืนยันให้มีการสืบสวนและยอมรับข้อเท็จจริง การบังคับให้สูญหายจะกลายเป็น “เครื่องมือปกติ” ของการปกครอง -
ครอบครัวที่ต้องพิสูจน์การตายของลูก โดยไม่มีศพให้เห็น
การที่ศาลและคณะกรรมการค่าตอบแทนฯ บอกว่า “ยังพิสูจน์ไม่ได้ว่าตายจากการกระทำอาญา” เมื่อไม่มีศพและไม่มีคดีอาญาในระบบ คือการตอกย้ำความทุกข์ของครอบครัว ในเชิงสิทธิมนุษยชน นี่คือการละเมิดซ้ำซ้อนทั้งต่อผู้ที่หายไปและญาติผู้ใกล้ชิด -
คำถามต่อสังคมไทยทั้งหมด
หากเราปล่อยให้ชื่อของสยาม สุรชัย วันเฉลิม และคนอื่น ๆ จางหายไปในฐานะ “ข่าวเก่า” เรากำลังยอมรับอย่างเงียบ ๆ ว่า การทำให้คนหายไปโดยไม่มีความจริงและความยุติธรรม เป็นสิ่งที่สังคมยอมรับได้ การบันทึกและพูดถึงคดีเหล่านี้อย่างต่อเนื่องคือการปฏิเสธอำนาจแบบนั้น
เอกสารฉบับนี้ขอมอบแด่สยาม ธีรวุฒิ และผู้ถูกบังคับให้สูญหายทุกคนในประเทศไทยและภูมิภาค รวมถึงครอบครัวของพวกเขา ที่ยังยืนหยัดเรียกร้องความจริงและความยุติธรรมท่ามกลางความเงียบของรัฐและสังคมส่วนใหญ่
การจดจำชื่อของเขา การเรียบเรียงข้อเท็จจริง และการตั้งคำถามต่อโครงสร้างอำนาจ คือการไม่ยอมให้ความอยุติธรรม ลบมนุษย์คนหนึ่งออกจากประวัติศาสตร์ ได้สำเร็จ
10. บรรณานุกรมคัดเลือก (Selective Bibliography)
- Human Rights Watch. “Thailand: Critics Feared ‘Disappeared’,” 9 May 2019. รายงานเกี่ยวกับการจับกุมสยาม ชูชีพ ชีวสุทธิ์ และกฤษณะ ทัพไทย ในเวียดนาม และข้อสงสัยว่าถูกส่งตัวกลับไทย.
- Amnesty International. แถลงการณ์และรายงานเกี่ยวกับผู้ลี้ภัยไทยในลาว–เวียดนาม และกรณีการส่งตัวกลับไทยของผู้ลี้ภัยการเมืองหลังปี 2557.
- Southeast Asia Globe. “The vanishing of Siam Theerawut” – รายงานเชิงลึกว่าด้วยการหายตัวไปของสยามและผลกระทบต่อครอบครัว.
- ศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชน (TLHR). รายงานและบทความหลายชิ้นเกี่ยวกับสยาม ธีรวุฒิ รวมถึงข่าวคำพิพากษาศาลอุทธรณ์ในคดีค่าตอบแทนผู้เสียหาย (2568) และบทความเนื่องในวันครบรอบการหายตัว.
- iLaw / TLHR / Prachatai / CrCF. ชุดบทความเกี่ยวกับผู้ลี้ภัยไทยที่ถูกอุ้มหายในลาว กัมพูชา เวียดนาม รวมทั้งกรณีสุรชัย แซ่ด่าน และวันเฉลิม สัตย์ศักดิ์สิทธิ์.
- FIDH & OMCT. รายงานต่อคณะทำงานสหประชาชาติว่าด้วยการบังคับให้สูญหาย เกี่ยวกับผู้ลี้ภัยไทยอย่างน้อย 6–9 รายในภูมิภาคลุ่มน้ำโขง.
- UN Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances (WGEID). รายงานประจำปีและจดหมายสื่อสารกับรัฐบาลไทย เกี่ยวกับคดีการบังคับให้สูญหายของผู้ลี้ภัยไทย.
- International Commission of Jurists (ICJ). รายงานเกี่ยวกับการบังคับใช้ พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2565 และข้อเสนอแนะต่อรัฐบาลไทย.
- มูลนิธิผสานวัฒนธรรม (CrCF). รายงานและข่าวเกี่ยวกับการร้องเรียนของครอบครัวสยามต่อศูนย์ป้องกันและปราบปรามการทรมานและการกระทำให้บุคคลสูญหาย และการยุติการสอบสวนในเวลาต่อมา.
- US Department of State. Country Reports on Human Rights Practices – Thailand. ส่วนที่กล่าวถึงการอุ้มหาย การทรมาน และการไม่ถูกลงโทษผู้กระทำผิด.
- อนุสัญญาว่าด้วยการคุ้มครองบุคคลทุกคนจากการถูกบังคับให้สูญหาย (CED). ข้อความและคำอธิบายนิยาม “การบังคับให้สูญหาย” รวมถึงหลักสิทธิของญาติและเหยื่อ.
- Minnesota Protocol on the Investigation of Potentially Unlawful Death. มาตรฐานสากลว่าด้วยการสืบสวนการตายอย่างผิดกฎหมายหรืออย่างน่าสงสัย ใช้อ้างอิงในการวิเคราะห์หน้าที่ของรัฐไทยและเวียดนาม.
