“คนไทย”: การประดิษฐ์ชาติและการปกครองด้วยอัตลักษณ์
โดย คันฉ่องส่องไทย (Kanchong Songthai) · ในนามเครือข่ายความรู้ของ
มหาวิทยาลัยประชาชน (People’s University) และ
Education for Peace Foundation · เผยแพร่ครั้งแรก: 2025
Abstract
This article critically examines the category “khon Thai” (“Thai people”) as a historically constructed identity rather than an ahistorical and primordial essence. Building on Anderson’s concept of imagined communities, Hobsbawm’s notion of invented traditions, and Thongchai Winichakul’s analysis of the geo-body of Siam, the article argues that “Thainess” emerged as part of the late 19th–early 20th century state-making project, aimed at centralizing power, defending territorial integrity against colonial pressures, and disciplining diverse cultural groups into a single national subject. The paper further contends that the Thai state has deployed identity as a political technology — through education, royal-nationalist historiography, language standardization, and moral–religious discourses — to delimit legitimate political speech and to render alternative historical memories invisible. The conclusion proposes a pluralistic and civic-oriented understanding of “Thainess” that acknowledges multiple historical polities and cultural lineages within present-day Thailand.
Keywords: Thainess; nation-building; imagined community; geo-body; identity and power; postcolonial Thailand
1. บทนำ
ความคิดเรื่อง “คนไทย” เป็นหนึ่งในวาทกรรมที่ทรงอิทธิพลที่สุดต่อการจัดระเบียบความรับรู้ของสังคมไทยยุคใหม่ ทว่าความคิดนี้กลับถูกใช้อย่างกว้างขวางราวกับเป็นข้อเท็จจริงทางธรรมชาติ ไม่มีการตั้งคำถามว่าอัตลักษณ์ดังกล่าวถูกสร้างขึ้นเมื่อใด ใครเป็นผู้มีอำนาจนิยาม และเหตุใดจึงมีอำนาจครอบงำเหนืออัตลักษณ์ย่อยอื่น ๆ อาทิ คนลาว คนล้านนา คนปัตตานี-มลายู หรือชุมชนจีนสยาม บทความนี้มีจุดมุ่งหมายในการรื้อถอน (de-naturalize) ภาพลวงดังกล่าว และอธิบายให้เห็นว่า “คนไทย” เป็นผลผลิตทางประวัติศาสตร์ที่ผูกพันอย่างลึกซึ้งกับการสร้างรัฐชาติ การรวมศูนย์อำนาจ และการใช้อัตลักษณ์เป็นเทคโนโลยีทางการเมือง
ถ้าเรายอมรับว่าชาติเป็นสิ่งที่ถูกจินตนาการ (imagined) ดังที่ Benedict Anderson (1983) เสนอ การวิเคราะห์ “คนไทย” ก็จำเป็นต้องจัดวางในกรอบเดียวกัน กล่าวคือ ต้องมองมันในฐานะ “รูปแบบการจินตนาการร่วมที่ถูกทำให้เป็นทางการโดยรัฐ” มากกว่าจะเป็นคำอธิบายทางชาติพันธุ์ที่สอดคล้องกับข้อเท็จจริงทางมานุษยวิทยา ในบริบทไทย จุดหักเหสำคัญอยู่ในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 19 ถึงกลางคริสต์ศตวรรษที่ 20 ซึ่งรัฐสยามต้องเผชิญแรงกดดันจากจักรวรรดินิยมตะวันตก การกำหนดอธิปไตยเหนือดินแดน (territorial sovereignty) และการสร้างประชากรที่ภักดีต่อรัฐเดียวกันจึงกลายเป็นวาระระยะยาวของชนชั้นนำ
ดังนั้น บทความนี้จะชี้ว่า “คนไทย” มิได้เป็นเพียงคำเรียกประชากรในทางสถิติ แต่เป็น “อัตลักษณ์ทางการเมือง” (political identity) ที่รัฐใช้สร้างความชอบธรรมของตนเอง และใช้เป็นเส้นแบ่งระหว่าง “ผู้จงรักภักดี” กับ “ผู้เบี่ยงเบน” ในพื้นที่ความคิดและการแสดงออก
2. กรอบแนวคิดทางทฤษฎี
การวิเคราะห์นี้ยืนบนสามเสาหลักทางทฤษฎี ได้แก่ (1) แนวคิด “ชุมชนจินตกรรม” ของ Benedict Anderson (1983) ซึ่งอธิบายว่าชาติสมัยใหม่เกิดจากการที่ผู้คนจำนวนมากที่ไม่รู้จักกันถูกทำให้จินตนาการว่าตนเป็นสมาชิกชุมชนเดียวกัน ผ่านภาษา สื่อ และสถาบัน (2) แนวคิด “ประเพณีที่ถูกประดิษฐ์” (invented traditions) ของ Eric Hobsbawm (1983) ซึ่งชี้ว่าหลายสิ่งที่ถูกอ้างว่าเป็นของดั้งเดิมนั้นจริง ๆ แล้วสร้างขึ้นใหม่เพื่อรองรับรัฐสมัยใหม่ และ (3) งานของธงชัย วินิจจะกูล (1994) ว่าด้วย “ร่างภูมิกายาของชาติ” (geo-body) ที่ทำให้เราเข้าใจว่าดินแดนไทยในปัจจุบันคือผลของการทำให้พื้นที่มีความหมายทางการเมือง
นอกจากนั้น บทความยังอาศัยกรอบของ Michel Foucault ว่าด้วยอำนาจแบบวินัย (disciplinary power) และอำนาจแบบปกครองชีพ (governmentality) ในการอธิบายว่ารัฐไทยไม่ได้ใช้อำนาจผ่านการบังคับด้วยกำลังเท่านั้น หากยังใช้อำนาจผ่านหลักสูตรการศึกษา ประวัติศาสตร์ชาติแบบราชาชาตินิยม พิธีกรรมรัฐ และกฎหมายหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ เพื่อผลิต “ตัวแบบพลเมืองไทย” ที่เชื่อง สยบยอม และมีขอบเขตการพูดที่จำกัด
3. การสร้างรัฐและอัตลักษณ์ “คนไทย” ในประวัติศาสตร์
การก่อรูปของ “คนไทย” สัมพันธ์โดยตรงกับกระบวนการสร้างรัฐสมัยใหม่ของสยามในช่วงรัชกาลที่ 5 การปฏิรูปการปกครอง พ.ศ. 2435 (ร.ศ. 111) ที่เปลี่ยนหัวเมืองประเทศราชเป็นมณฑลเทศาภิบาล ทำให้พื้นที่ที่เคยมีความเป็นอิสระสูง เช่น ล้านนา ปัตตานี อีสาน ถูกดึงเข้าสู่การควบคุมของรัฐส่วนกลางอย่างเป็นระบบ การสร้างระบบราชการ การจัดเก็บภาษี การเกณฑ์ทหาร และการใช้อำนาจตุลาการแบบรวมศูนย์ ล้วนมีผลทางอ้อมต่อการทำให้ประชากรเหล่านี้ “กลายเป็นราษฎรของสยาม” แทนที่จะเป็นพลเมืองของรัฐท้องถิ่นเดิม
ต่อมาในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม (พ.ศ. 2482 เป็นต้นไป) การเปลี่ยนชื่อประเทศจาก “สยาม” เป็น “ประเทศไทย” ไม่ได้เป็นเพียงการปรับปรุงสำนวน หากเป็นการเลื่อนฐานคิดจาก “รัฐราชวงศ์ที่มีไพร่ฟ้าหลากชาติพันธุ์” ไปสู่ “รัฐชาติที่มีพลเมืองเชื้อชาติไทย” การออกประกาศวัฒนธรรม การส่งเสริมภาษาไทยกลาง การกำหนดมารยาทและการแต่งกายแบบรัฐนิยม ล้วนสะท้อนความพยายามสร้าง “ชาติที่เป็นเนื้อเดียว” (cultural homogenization) ซึ่งเป็นลักษณะสำคัญของชาติพันธุ์นิยมสมัยใหม่ (modern ethnic nationalism)
ในระดับประวัติศาสตร์ภูมิภาค แนวโน้มนี้ยังสัมพันธ์กับการทำสนธิสัญญากับมหาอำนาจตะวันตกที่บังคับให้สยามกำหนดเขตแดนชัดเจน การนิยามว่าใครอยู่ในและนอกเขตแดนนี้ นำไปสู่ภาวะที่ผู้คนหลากหลายกลุ่มชาติพันธุ์ถูกเหมารวมว่าเป็น “ไทย” แม้จะไม่มีประสบการณ์วัฒนธรรมแบบกลางมาก่อน
4. “ความเป็นไทย” กับอำนาจการปกครองและวาทกรรมรัฐ
เมื่อรัฐสมัยใหม่มุ่งรวมดินแดนและประชากรสำเร็จ ขั้นตอนถัดมาคือการสร้าง “จิตสำนึกชาติ” (national consciousness) ให้ผู้คนรู้สึกว่าตนเป็นส่วนหนึ่งของชาติเดียวกัน สิ่งนี้กระทำผ่านโรงเรียน วัด ระบบสื่อของรัฐ และพิธีกรรมสาธารณะ เช่น การเคารพธงชาติและการร้องเพลงชาติพร้อมกันทั่วประเทศ ซึ่งล้วนเป็นตัวอย่างของ “ประเพณีที่ถูกประดิษฐ์” (Hobsbawm 1983) ที่ออกแบบมาเพื่อสร้างความต่อเนื่องทางอารมณ์ระหว่างประชาชนกับรัฐ
วาทกรรม “ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์” ทำหน้าที่เป็นกรอบอุดมการณ์หลักของรัฐไทยสมัยใหม่ กล่าวคือ ชาติถูกทำให้ศักดิ์สิทธิ์จนไม่อาจวิจารณ์ พระมหากษัตริย์ถูกวางไว้ในฐานะศูนย์รวมของชาติ และพุทธศาสนาถูกใช้เป็นเครื่องมือด้านศีลธรรมเพื่ออบรมให้พลเมืองเป็น “คนดีของชาติ” เมื่อองค์ประกอบทั้งสามนี้ถูกร้อยเข้าด้วยกัน การคัดค้านระบอบการเมืองที่เป็นอยู่จึงถูกตีความได้ง่ายว่าเป็นการคัดค้านชาติด้วย
ที่สำคัญ รัฐไทยยังใช้อัตลักษณ์เป็นเครื่องมือนิยาม “ศัตรูภายใน” โดยเฉพาะในช่วงสงครามเย็น ซึ่งรัฐใช้คำว่า “คอมมิวนิสต์” และ “ไม่รักชาติ” เพื่อลดทอนความชอบธรรมของฝ่ายตรงข้ามทางการเมือง เช่นเดียวกับในยุคปัจจุบันที่บุคคลหรือกลุ่มที่วิพากษ์สถาบันกษัตริย์อาจถูกกล่าวหาว่า “ไม่ใช่คนไทยแท้” จึงเห็นได้ว่าความเป็นไทยในเชิงวาทกรรมมีฟังก์ชันทางการเมืองอย่างชัดเจน
5. การลืมและการทำให้หลากหลายกลายเป็นหนึ่ง
ปรากฏการณ์สำคัญอีกประการหนึ่งของการสร้าง “คนไทย” คือการทำให้ประวัติศาสตร์และอัตลักษณ์ย่อยถูกกลบเลือน (historical silencing) ตัวอย่างเช่น ในภาคอีสาน กลุ่มคนที่พูดภาษาไท-ลาวเป็นจำนวนมากถูกเปลี่ยนสถานะจาก “คนลาว” ให้กลายเป็น “คนไทยภาคอีสาน” ผ่านระบบโรงเรียนและการห้ามใช้ภาษาท้องถิ่นในพื้นที่ทางการ อันที่จริงงานของ Charles Keyes (1987) และ Andrew Walker (2012) แสดงให้เห็นว่าอีสานมีพลวัตทางการเมืองและเศรษฐกิจของตนเอง แต่รัฐไทยเลือกเล่าอีสานในฐานะ “ชายขอบที่จงรักภักดี”
ในภาคใต้ตอนล่าง ประวัติศาสตร์ของรัฐปัตตานีซึ่งเคยเป็นรัฐมลายูมุสลิมที่มีอำนาจและเครือข่ายการค้าเป็นของตนเอง ถูกลดทอนให้เหลือเพียง “หัวเมืองมลายูที่ก่อกบฏ” ในแบบเรียนประวัติศาสตร์ไทย ความทรงจำเกี่ยวกับความรุ่งเรืองของปัตตานีจึงถูกกันออกจาก “ประวัติศาสตร์แห่งชาติ” การไม่ยอมรับประวัติศาสตร์ย่อยเหล่านี้ทำให้ความขัดแย้งทางอัตลักษณ์ดำรงอยู่ยาวนาน
กรณีล้านนาก็คล้ายกัน การที่อักษรธรรมล้านนาถูกกันออกจากระบบการศึกษาแบบรัฐ ทำให้คนรุ่นใหม่เชื่อว่า “ภาษาไทยกลางคือมาตรฐานเดียวของความเป็นไทย” ทั้งที่ในอดีต ดินแดนนี้มีสถาบันกษัตริย์ วรรณกรรม และระบบกฎหมายเป็นของตนเอง การทำให้ความหลากหลายหายไปเช่นนี้เป็นส่วนหนึ่งของ “โครงการทำให้กลายเป็นหนึ่งเดียวเชิงวัฒนธรรม” (cultural unification project) ของรัฐชาติไทย
6. วิวัฒน์ของ “คนไทย” ภายใต้บริบทโลกสมัยใหม่
แม้รัฐไทยจะพยายามตรึงความหมายของ “ความเป็นไทย” ให้คงที่ แต่กระแสโลกาภิวัตน์ การเคลื่อนย้ายแรงงาน การสื่อสารดิจิทัล และการเมืองประชาธิปไตยแบบใหม่ ได้ทำให้ประชากรกลุ่มต่าง ๆ เริ่มตั้งคำถามต่อวาทกรรมชาติแบบเดิม โดยเฉพาะคนรุ่นใหม่ที่เข้าถึงองค์ความรู้ข้ามชาติ พวกเขามองว่าอัตลักษณ์ไม่จำเป็นต้องผูกติดกับชาติแบบชาติพันธุ์ (ethnic nation) แต่อาจผูกกับหลักสิทธิมนุษยชน ความยุติธรรมทางสังคม หรือประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วม
ในเชิงทฤษฎี แนวคิดของ Jürgen Habermas ว่าด้วย “constitutional patriotism” เสนอว่าความรักชาติแบบใหม่ควรตั้งอยู่บนการยึดมั่นในรัฐธรรมนูญและสิทธิของปัจเจก มากกว่าการยึดถือสายเลือดหรือชาติพันธุ์ หากนำมาปรับใช้กับไทย ก็อาจหมายความว่า การเป็น “คนไทย” ควรหมายถึงการเคารพสิทธิ เสรีภาพ และศักดิ์ศรีของกันและกัน มากกว่าการสยบยอมต่ออุดมการณ์ที่รัฐกำหนดฝ่ายเดียว
นอกจากนี้ การที่ไทยเป็นสังคมพหุวัฒนธรรมโดยข้อเท็จจริง แต่กลับดำเนินนโยบายชาติแบบเอกวัฒนธรรม (mono-cultural nationalism) ทำให้เกิดช่องว่างระหว่างรัฐกับพลเมือง ตัวอย่างนโยบายของแคนาดา หรือสโลแกน “Bhinneka Tunggal Ika” ของอินโดนีเซีย แสดงให้เห็นว่ารัฐชาติสามารถยอมรับความหลากหลายและสร้างเอกภาพไปพร้อมกันได้ ซึ่งเป็นบทเรียนที่ไทยควรพิจารณา
7. บทสรุป
การทำความเข้าใจ “คนไทย” ในฐานะอัตลักษณ์ที่ถูกประดิษฐ์ มิได้มีเป้าหมายเพื่อลบล้างชาติหรือบ่อนทำลายความเป็นปึกแผ่นของสังคม หากเพื่อเปิดเผยเงื่อนไขทางอำนาจที่ทำให้คนกลุ่มหนึ่งมีสิทธินิยามชาติและกำหนดว่าใคร “พึงเป็นไทย” และใคร “เป็นอื่น” การรู้เท่าทันกระบวนการสร้างชาติจะทำให้เราสามารถออกแบบ “ความเป็นไทยแบบใหม่” ที่เปิดกว้าง เป็นประชาธิปไตย และรับใช้ประชาชนทุกกลุ่ม ไม่ใช่เฉพาะชนชั้นนำหรือวาทกรรมแบบรัฐนิยมเท่านั้น
ในอนาคต หากสังคมไทยเลือกเคลื่อนไปสู่ประชาธิปไตย substantive ที่แท้จริง ความเป็นไทยจะต้องถูกปลดจากการผูกขาดของรัฐและชนชั้นนำ แล้วคืนให้เป็นพื้นที่ต่อรองร่วมกันของประชาชนทุกส่วน การรักชาติในความหมายใหม่นี้จึงมิใช่การยอมจำนนต่ออำนาจ แต่คือการยืนยันสิทธิของทุกคนที่อยู่บนแผ่นดินนี้ให้ได้รับการมองเห็นในประวัติศาสตร์ชาติ
บรรณานุกรม
- Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.
- Hobsbawm, Eric, and Terence Ranger, eds. 1983. The Invention of Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.
- Winichakul, Thongchai. 1994. Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation. Honolulu: University of Hawai‘i Press.
- Keyes, Charles F. 1987. “Thailand: Buddhist Kingdom as Modern Nation-State.” Boulder, CO: Westview Press.
- Reynolds, Craig J. 1991. National Identity and Its Defenders: Thailand 1939–1989. Chiang Mai: Silkworm Books.
- Walker, Andrew. 2012. Thailand’s Political Peasants: Power in the Modern Rural Economy. Madison: University of Wisconsin Press.
- ชาญวิทย์ เกษตรศิริ. 2545. การเมืองไทยสมัยรัชกาลที่ 5. กรุงเทพฯ: มติชน.
- ณัฐพล ใจจริง. 2563. ขุนศึก ศักดินา และพญาอินทรี. กรุงเทพฯ: ฟ้าเดียวกัน.
© 2025 คันฉ่องส่องไทย · มหาวิทยาลัยประชาชน · Education for Peace Foundation — เผยแพร่เพื่อการศึกษา วิพากษ์ และการคืนความทรงจำให้แก่ประชาชน
